Sadowił się naprzeciw modela i długo, nieraz przeraźliwie długo, że „ofiara” aż wpadała w odrętwienie, wpatrywał się w jej twarz, po czym, jakby na jakiś sygnał wewnętrzny, przykładał kredkę do trzymanego przed sobą kartonu i jednym nieprzerwanym ruchem obwodził kontur, następnie już tylko kilka błyskawicznych dotknięć: oczy, nos, usta itd. – i mieliśmy portret z fenomenalnym podobieństwem rysów, a co ważniejsze: wnętrza.
A. Grzymała-Siedlecki, „Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości.”, Kraków, 1909
Stanisław Wyspiański, Portret dra Jana Rudolfa Raczyńskiego, 1904
sygn. po lewej: SW 1904 | KRAKÓW
pastel, papier, 46,5 x 61,5 cm
Na odwrocie nalepka wystawowa o treści (druk wypełniony ręcznie atramentem): MALARSTWO POLSKIE XIX WIEKU | Wystawa w Muzeum Wielkopolskiem r.1932 | Autor: Wyspiański | Tytuł: Portret pana | Techn. pastel | Nazwisko i adres właściciela | WP. Wanda Chełmońska-Boczkowska | Poznań, Matejki 68.
Ponadto – opatrzona podpisem generalnego konserwatora i stemplami Ministerstwa Kultury i Sztuki Rzeczypospolitej Polskiej – karta będąca załącznikiem do pisma Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków z dnia 2 VIII 1947, zezwalającego na wywóz obrazu za granicę (L. dz. 4970/47/N.D.M.).
Proweniencja:
– 1925 w zbiorach krakowskiego adwokata, dr Zygmunta Ehrenpreisa (1875-1930);
– 1932 – według nalepki na odwrocie obrazu – własność malarki Wandy Chełmońskiej-Boczkowskiej (zam. Poznań, ul. Matejki 68; porównaj: Księga adresowa m.st. Poznania rok 1930);
– później – ale jeszcze w latach 30. – w zbiorach dr Hilarego Stykolta (1894-1974) – najpierw w Łodzi, a po wojnie w Toronto, w Kanadzie. Hilary Stykolt – chemik i doktor praw – wraz z żoną Henriettą z domu Ring zebrał większy zespół dzieł Stanisława Wyspiańskiego, które – bezpiecznie ukryte na czas wojny – w 1947 trafiły do Toronto, gdzie przez następne lata pozostawały w rękach kolekcjonera i jego rodziny.
Kaseta anoksyjna
Obraz może być na życzenie nabywcy umieszczony w specjalnie zaprojektowanej kasecie szklanej, wypełnionej gazem obojętnym pod kontrolowanym ciśnieniem.
Warunki stworzone w kasecie anoksyjnej (brak tlenu) uniemożliwiają rozwój drobnoustrojów i spowalniają efekt starzenia papieru oraz pasteli.
Więcej o efekcie anoksji i naszych kasetach.
Słynny pediatra i profesor
Wojenne i powojenne losy Portretu dr. Jana Rudolfa Raczyńskiego, nie były dotąd szerzej znane i obraz długo uchodził za zaginiony. A jest to portret niezmiernie interesujący – przede wszystkim jako dzieło Stanisława Wyspiańskiego, ale także ze względu na osobę portretowanego, wybitnego lekarza.
Portret powstał w roku 1904, w ramach zamierzonej przez Wyspiańskiego galerii pastelowych wizerunków krakowskich osobistości. Dr Jan Rudolf Raczyński (1865- 1918), był znanym lekarzem pediatrą, najwybitniejszym uczniem „ojca polskiej pediatrii“, prof. Macieja Leona Jakubowskiego, a od roku 1902 profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
To prawda, że ludzie z jego portretów są poważni i na ogół smutni, podobnie jak jego krajobrazy. Ale to nie jest smutek ludzi zrezygnowanych. W ich zamyśleniu jest dramatyczne napięcie, a w liniach modelujących te postaci tkwi ukryta siła biologiczna i żywiołowa.
Halina Nelken, „Stanisław Wyspiański”, Warszawa, 1958
Wyspiański cenił Raczyńskiego i jego lekarską wiedzę, nieraz też prosił go do swoich chorujących dzieci. Dobrze i od dawna znał również jego żonę, Marię, której portrety malował nie tylko pastelami, ale także piórem – jako Marynę w „Weselu”. Marię, córkę dr Stanisława i Elizy Pareńskich – starszą siostrę Zofii (późniejszej żony Tadeusza Boya – Żeleńskiego), Elizy (żony poety Edwarda Leszczyńskiego) i najmłodszego Jana – malował zresztą także i Witold Wojtkiewicz, inny wybitny artysta Młodej Polski.
Po ślubie państwo Raczyńscy przenieśli się do Lwowa, gdzie dr J. R. Raczyński – już jako profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza, zorganizował, a właściwie stworzył, nowoczesny wydział pediatrii, a równocześnie pełnił funkcję dyrektora Szpitala Dziecięcego Św. Zofii. Jego staraniem wybudowano też nowy, świetnie wyposażony budynek kliniki pediatrycznej otwartej w roku 1909. Był wybitnym lekarzem, redaktorem czasopism lekarskich. Był autorem pionierskich odkryć i opracowań na temat etiologii krzywicy u dzieci, łącząc tę chorobę m.in. z brakiem światła słonecznego. Jan Rudolf Raczyński zmarł w wyniku rozległego udaru mózgu. Pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Osierocił dwoje dzieci – Adama, późniejszego chirurga i Annę, 1. voto Jankową, 2. voto Michałowską.
sygn.l.d: SW 1902
(Muzeum Lubelskie w Lublinie)
Owdowiała Maria Raczyńska wyszła powtórnie za mąż za Romana Jasińskiego, a później – ok. 1928 – została żoną Jana Greka, profesora interny Uniwersytetu we Lwowie. Oboje – wraz z Tadeuszem Żeleńskim i grupą profesorów lwowskich – zginęli zamordowani przez Niemców (Einsatzkommando zur besonderen Verwendung) na Wzgórzach Wuleckich rankiem 4 lipca 1941.
O rodzinie Raczyńskich
Rodzina Jana Rudolfa Raczyńskiego związana była z Nowym Sączem. Z tego miasta o bogatej historii pochodzili jego dziadkowie Mateusz i Klara ( z d. Helebrandt) Raczyńscy – ich ślub odbył się w parafii mariackiej w Krakowie w 1830 roku – oraz rodzice Jan i Helena Angela (z d. Bulgiewicz) Raczyńscy.
Była to liczna rodzina kupiecka, a o jej stopniu zamożności świadczy fakt, że swoim dzieciom zapewnili staranne wykształcenie. Najstarszym z rodzeństwa był – portretowany przez Wyspiańskiego – Jan Rudolf (1865-1918), później urodzili się: Klara (1867), Adam Mateusz (1871-1938) i Bolesław Zygmunt (1879 -1937).
Adam Mateusz Raczyński został lekarzem dentystą, ożeniony z Marią Emilią Wykowską, prowadził gabinet stomatologiczny w Stanisławowie.
Boleslaw Zygmunt Raczyński – był kompozytorem; studia muzyczne odbywał w latach 1895–1902 w Konserwatorium Krakowskim pod kierunkiem Wincentego Singera (skrzypce), Władysława Żeleńskiego i Felicjana Szopskiego; kontynuował je u Stefana Krehla w Lipsku. Wiązany z kręgiem artystów młodopolskich, był m.in. autorem muzyki do utworów Wyspiańskiego – „Akropolis” (1904), „Nocy Listopadowej” (1908) i „Legionu” (1911).
(Muzeum Narodowe w Krakowie)
Jan Rudolf Raczyński – po ukończeniu gimnazjum w Nowym Sączu studiował w l. 1883–89 medycynę na UJ (dodatkowo w l. 1886–88 prawo) i doktoryzował się z medycyny w r. 1889.
W r. 1896 habilitował się z pediatrii na UJ. W 1902 r. został nominowany do tytułu profesora. W roku 1905 utworzył we Lwowie drugą na ziemiach polskich Katedrę Pediatrii na Uniwersytecie Lwowskim.
Dopiero po 50 latach z inicjatywy prof. Franciszka Gröera, na X Międzynarodowym Kongresie Pediatrów w Lizbonie w 1962 roku, oddano hołd Janowi R. Raczyńskiemu i jego odkryciu.
Zdjęcie rodziny oraz informacjeo rodzinie Raczyńskich zamieszczone w tym artykule pochodzą z archiwum rodzinnego Państwa Raczyńskich, którym za udostępnienie tych materiałów serdecznie dziękujemy.
Reprodukcja kartki pocztowej : „Filatelista” dwutygodnik Polskiego Związku Filatelistów; nr 10 (205) Rok XI Warszawa 15 maja 1964, s. 223-224
Korzystaliśmy też z : Polski Słownik Biograficzny, tom XXIX, PAN i PAU, Kraków 1986, s.239-240 (hasło opracował Stanisław M. Brzozowski)
